top of page

K’UXK’UL LO’ILETIK – CUENTOS REPEPENADOS


LOXA MAL

K’alal kuxul to’ox li anima jmuk’ta me’ Maruche, bats’i xlik xkaj tajmek slo’il, p’ij nox ti sjole; jna’oj to lek li jun xmal k’alk’al k’alal yalbon ti jp’el cha’p’el lo’iletike.

Oy jun ants ti vo’ne lae, Loxa Mal ti sbie. Ti Loxa Male bats’i lek xa’i vula’al tajmek, ja’tik buy xmal sakub yu’un ta naetike. K’alal ech’em ta k’ox tsebal ti ants taje, mu sk’an k’usi albel, chopol cha’i k’alal x-albat mantal yu’un ti sme’ stote, solel la pukuj, yu’un muk’bu xchan onox ti juch’un pak’tane, xekanbil la sk’an sve’el tajmek. Va’i un, li antse, sta la smalal, k’alal ilbat li xchopolile sutesela, ja’ ti mu sna’ xjuch’un xpak’tanije, k’ajomal nox ik’e jun chib u, ja’ ti k’ex lok’em ta naetike, mu sna’ yich’el ta muk’ li svinikale.

-K’ox tsebon k’al kojtikin ti Loxa Male, yu’un chk’ot ta vula’al ta jnakotik ti vo’nee. “Me li’ote me’, me muk’bu sutem tal sovra yot ta abtel li jtot Chepe” xi k’otel batel li ants k’al chk’ot ta vula’ale. –xi yalbon ti jmuk’ta me’ Maruche.

Ja’ yech slo’iltaojbon li jmuk’tame’ k’ucha’al li’ une. Ta Chikinibalvo’ toe, epto much’u sna’oj ti Loxa Male, yu’un li k’ox tsebetik much’u lek xa’i xbat ta naetik ta vula’ale, “muk’bu kux to tal mojil Loxa Mal naka vula’al spas un” xi chalik li me’el moletike.


VAYICHIL

Li anima jmuk’tame’e bats’i ep nox tajmek li slo’ile, jun k’ak’ale yalbon ti kusitik ta xil ta svayiche.

-Tsuk’, k’alal p’ij li jch’uleltike, ta me xkiltik me o much’u ta sk’an ta xilbajinotik. Vo’one jmajoj jba jchu’uk jkot tentsun ta jvayiche, ta ox sk’an sjulon ta yech, li vo’on une muk’bu tey jk’el jba nox, yu’un jtambe jun te’ tey nopol jtae, likel jk’atanbe ta anil ta stiba. Va’i un, ti mojil tentsune tey to nox ta stam sba batel, amal tsots, cha’moj oxmoj to kak’be li te’ tey jtamoj jbe yo’ yal o ku’un ta lume, yu’un k’al laj ku’un une likel spasba ta krixchano, “mu xa milon, vo’onon me, jchi’ilme jbatik”, xi yut li mojil ants pasen to ox ta tentsun une. Yu’un li ants taje, lek xkojtikin, yu’un k’al sakub osile, likel jnup ta be k’al ibat ta mulinoe, snakanoj tajmek li stibae, yu’un ja’ ti solel tsots jmaj jba kotik ta jvayichkotike.

Xchu’uk noxtok ta xal to’ox ti jmuk’tame’e, ti k’alal muk’bu ta xkiltik k’usitik ta jvayichtike yu’un ja’ k’alal muk’buy p’ij li jch’uleltike, va’i un xu’ k’usitik xi xcha’leotik li k’ak’al o’one.

K ’ULEJAL

Bats’i xlik xkaj ti slo’il ti jmuk’tame Maruch to’oxe. Oy to’ox la nakal ta jun jteklum jun me’el ti vo’ne lae, solel spajeb abol sba, yu’un ti sk’u’ spok’ ta slape naka le’el jatal tajmek. Va’i un yul ta sjol bala sk’an slekil ta jun ch’en tey nopol teyo’ nakale. K’ot li ta ch’ene, mu la k’usi yich’ojech’el, tey la lik yal ti solel abol sba tajmeke, ak’u k’uxibinatuk xa la un, ak’u mu xak’ li k’exlal ti solel ch’abal k’usi oy yu’une.

Ti me’el taje lok’ tal li ta ch’ene, k’alal sutel xa ox ta snae tey nox nap’al ech’el ta spat jkot buro. K’ot ta sna, li buro une ma’uk me yech nap’al batem un, yu’un k’al k’ot ta nae lik slilin sba, xp’ajlajet likel li tak’ine, ja’ la ti mu xa la abol sbauk o ti jun me’el yolel ta xkaltike. Chal ti jmuk’ta me’ to oxe yech sil k’ak’al chk’ot li buro k’ucha’al cham o ti me’ele, mu xa la yil o ti svokole, ja’ nox ti k’alal ay sk’an xk’altil ti sk’ulejale, mu xa la buy jal kuxi.

-Tsuk’, chopol me li ta jk’an jk’ulejaltik ta ch’enetike, yu’un ta x-ik’van o ch’el ti yajval balamile.

Ja nox yech jp’el cha’p’el slo’iltak li anima jmuk’tame’ Maruche staoj ta tsobel ta skuxleje, li vo’on une lajto jk’uxk’ux ta to.

  • ROSA MARÍA

-Yo era una niña cuando conocí a Rosa María, porque llegaba de visita a nuestra casa, “Aquí esta tía, será que no le sobró tortillas a mi tío José de su trabajo”, llegaba diciendo la mujer cuando llegado a visitarnos- Me dijo mi abuela María.

Así me contó mi abuela. En Chikinibalvo’ aún muchos recuerdan a Rosa María, porque a las niñas que les gusta ir de visita les dicen “no ha revivido Rosa María para ir de visita a menudo” así dicen los padres y madres mayores.


SUEÑO

Cuando aún vivía mi abuela era una gran memoria de cuentos, un día me dijo lo que veía en sus sueños.

-Hijo, cuando somos de alma sabia, podemos ver si alguien nos quiere hacer daño. Yo me he peleado con un chivo en mis sueños, me quería cornear sin razón, yo al ver eso me precaví, agarré un palo que estaba cerca, se lo atravesé en la frente. Entonces, el chivo se levantó de nuevo, era fuerte, le pegué dos, tres veces más con el palo que te tenía en la mano hasta que cayó al suelo, cuando le gané rápidamente se transformó en persona, “No me manes, soy yo, somos familia”, me dijo la mujer que se había convertido en chivo. Esa mujer lo conocía bien, cuando amaneció me lo topé cuando iba camino a moler mi nixtamal, tenía la mano en la frente, debido a que combatimos fuerte en nuestros sueños.

También decía mi abuela, que cuando no vemos lo que nos pasa en nuestros sueños es porque nuestra alma es débil, entonces somos vulnerables para los envidiosos.


RIQUEZA

Tenía mucho que decir y contar cuando vivía mi abuela María. Hace tiempo hubo una anciana que habitaba en un pueblo, padecía de carencias, su ropa apenas lo cubría pues ya estaban muy rotas y viejas. Se le ocurrió ir a pedir riquezas a una cueva cerca de su casa. Llegó a la cueva sin llevar nada, y comenzó a exponer su sufrimiento, que ya lo ayudaran, que ya no sufriera de penas por no poder poseer nada.

La anciana salió de la cueva, cuando ya iba de regreso a su casa a sus espaldas iba un burro. Llegó a su casa, el burro no había ido en vano, cuando llegó a la casa se comenzó a sacudir y comenzó a caer el dinero, esto era para que ya no sufriera la anciana. Decía mi abuela que aquel burro llegada a diario a la casa hasta que se murió la anciana ya sin sufrir carencias, solo que después de haber pedido esa riqueza la mujer ya no vivió mucho tiempo.

-Hijo, pedir riqueza en las cuevas es malo, pues el dueño de la tierra nos llevará un día.

Pues estos han sido las dos, tres palabras de cuentos de mi abuela María, que pepenó en vida y yo lo volví pero a repepenar.

139 visualizaciones0 comentarios

Entradas Recientes

Ver todo
Publicar: Blog2_Post
bottom of page